Gdy je poproszę – dziecko podaje mi kredkę podczas wspólnego kolorowania i klocek – podczas budowy zamku, a gdy wspólnie wychodzimy z domu reaguje na „Podaj klucze. Leżą na stole”.
W artykule opowiemy o kolejnym ważnym aspekcie terapii dzieci z zaburzeniami rozwojowymi – współpracy poleceniowej.
Czym jest współpraca poleceniowa?
Współpraca poleceniowa to podejmowanie wspólnych działań z dorosłym i zgodnie z jego instrukcjami. Łatwo powiązać współpracę poleceniową z posłuszeństwem. Na pozór obserwacja dziecka wykonującego instrukcje i reagującego na prośby daje nam obraz dziecka „grzecznego”. Umiejętność ta jest jednak niezwykle istotną w rozwoju dziecka i to dziecku, a nie dorosłemu przynosi największe korzyści. Współpraca poleceniowa na co dzień ułatwia funkcjonowanie w rodzinie i w grupie, umożliwia naukę, wspiera komunikację i budowanie relacji.To fundament efektywnej pracy nad kolejnymi celami terapeutycznymi.
Brak współpracy poleceniowej u dzieci w spektrum autyzmu
U dzieci z diagnozą zaburzeń rozwojowych, w tym spektrum autyzmu często obserwujemy, że umiejętności z zakresu współpracy poleceniowej nie kształtują się naturalnie i samoistnie. Domniemanych powodów tego może być kilka, w tym między innymi nieprawidłowości w odbieraniu i przetwarzaniu bodźców, problemy z koncentracją i uwagą, zaburzone funkcje wykonawcze, brak motywacji, problemy z rozumieniem intencji innych osób. Często obserwujemy też u dzieci z nietypowym rozwojem w zakresie współpracy poleceniowej bardzo silne dążenie do zachowania określonego porządku czy rutyny, które zostałyby zakłócone przez wejście w relację poleceniową z inną osobą.
Jak uczyć współpracy poleceniowej?
Najważniejszą bazą do nauki współdziałania w zakresie wykonywania instrukcji jest stworzenie bezpiecznej relacji, w której terapeuta jest osobą ważną i znaczącą dla dziecka. Ważne jest, by dziecko czuło, że współpraca z dorosłym to coś, co może być przyjemne i satysfakcjonujące.
Istotnym aspektem jest również funkcjonalność uczonych poleceń. Warto w pierwszej kolejności wprowadzać instrukcje, których rozumienie i wykonanie jest potrzebna dziecku w codziennym funkcjonowaniu.
Na początku dziecko uczy się reagowania na proste polecenia, np.daj czy usiądź.
Stopniowo przechodzimy do bardziej złożonych instrukcji, które wymagają większej koncentracji i większego zaangażowania. Wraz z kolejnymi sukcesami tworzymy polecenia kilkuelementowe, np. Idź do szatni i weź śniadaniówkę albo Daj pani Kasi autko z szafy.
Gdy osiągamy sukcesy we współpracy poleceniowej w indywidualnej pracy z dzieckiem, możemy przenosić tę umiejętność do pracy w grupie. Praca nad współpracą poleceniową w grupie rówieśniczej wymusza tworzenie poleceń w innej formie gramatycznej, dziecko musi być bardziej uważne na komunikaty nauczyciela, aby wysłuchać polecenie i wykonać je z grupą, np. Wstańcie lub A teraz załóżcie buty.
Nauka współpracy poleceniowej w 5 krokach:
- Budowanie fundamentów zaufania i motywacji
Pracę nad współpracą poleceniową musimy rozpocząć od stworzenie atmosfery zaufania. Terapeuta musi znaleźć czas na poznanie dziecka – jego preferencji, zainteresowań i sposobu komunikacji. Ważne jest, by dziecko poczuło się bezpieczne i wiedziało, że interakcja z terapeutą będzie dla niego pozytywnym doświadczeniem. Nie możemy też zapomnieć o motywacji dziecka. Motywacja jest budowana poprzez wprowadzanie ulubionych aktywności i wzmocnień, które sprawiają, że dziecko chętnie angażuje się w naukę.
- Nauka prostych, jednoetapowych poleceń
Naukę współpracy poleceniowej rozpoczynamy od wprowadzania prostych poleceń, takich jak: daj, usiądź, pokaż.
Podcza nauki można skorzystać z modelowania lub podpowiedzi manualnej – terapeuta mówi polecenie, a następnie pokazuje dziecku lub pomaga fizycznie w wykonaniu zadania. Terapeuta stopniowo wycofuje podpowiedź (do gestu, delikatnego nakierowania), coraz bardziej doceniając samodzielne wykonanie polecenia z jednoczesnym stopniowym wycofywaniem się z doceniania tych sytuacji zadaniowych, w którym udzielona została pomoc. Celem, do którego dążymy jest całkowicie samodzielna realizacja przez dziecko polecenia.
- Stopniowe zwiększanie trudności poleceń
Gdy dziecko zaczyna rozumieć i reagować na proste instrukcje, można zacząć wprowadzać bardziej złożone polecenia, np. Weź klocek i połóż go na stole lub Idź do szatni i weź śniadaniówkę. Z czasem terapeuta pracuje z dzieckiem nad zwiększeniem liczby kroków w poleceniach oraz wydłużeniem czasu, w którym dziecko musi skupić się na zadaniu. Ważne jest, aby każda nowa umiejętność była wprowadzana stopniowo i w tempie dostosowanym do możliwości dziecka.
- Praca nad generalizacją umiejętności
Po opanowaniu poleceń w indywidualnych warunkach terapeutycznych dziecko uczy się stosować je w różnych środowiskach i z innymi osobami, np. w większej grupie przedszkolnej albo w domu. Terapeuta współpracuje z rodzicami i opiekunami, aby pokazać, jak wprowadzać współpracę poleceniową w codziennym życiu dziecka.
- Wzmacnianie samodzielności i wewnętrznej motywacji
Głównym celem rozwijania współpracy poleceniowej jest to, by dziecko samo chciało podejmować działanie – nie tylko w oczekiwaniu na docenienie przez inną osobę czy też otrzymanie preferowanego przedmiotu lub aktywności, ale także z wewnętrznej chęci uczestniczenia w interakcji. Dziecko uczy się, że współpraca poleceniowa prowadzi do pozytywnych doświadczeń, a zadania terapeutyczne stają się coraz bardziej interesujące i angażujące.
Ważne elementy procesu:
- cierpliwość i konsekwencja – Każde dziecko potrzebuje innego tempa i czasu na naukę.
- monitorowanie postępów – Terapeuta obserwuje, które polecenia dziecko rozumie, a które wymagają dalszej pracy.
- dostosowanie strategii – Jeśli dziecko ma trudności, wprowadzane są nowe metody, takie jak: wizualne wsparcie, dodatkowe modelowanie lub krótsze instrukcje.
Dlaczego współpraca poleceniowa jest ważna?
To fundament dla dalszej pracy terapeutycznej. Dzięki tej umiejętności dziecko uczy się skupienia, elastyczności i otwartości na nowe wyzwania, co wspiera jego rozwój we wszystkich obszarach. Osiągniecie z dzieckiem współpracy poleceniowej daje mu możliwość pełnego uczestniczenia w zajęciach grupowych i budowania relacji z rówieśnikami oraz dorosłymi.
_________________________
Na podstawie szkolenia „Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych – od dźwięku do myślenia” Marty Sierockiej-Rogali BCBA (certyfikowany analityk zachowania BCBA, szkoleniowiec, superwizor, terapeuta, logopeda, współzałożycielka Fundacji Scolar) tekst przygotowała Maria Jarmużek.
Opieka merytoryczna nad artykułem: dr Beata Urbaniak BCBA – certyfikowany analityk zachowania BCBA, szkoleniowiec, superwizor, terapeuta, dyrektor Niepublicznego Specjalnego Przedszkola Familia
