W artykule tłumaczymy, czym jest zgeneralizowane naśladowanie oraz jak uczyć tej umiejętności dzieci z diagnozą zaburzeń rozwojowych.
Artykuł powstał między innymi na podstawie fragmentów książki Die Frühförderung bei Kindern mit Autismus- Spektrum-Störung (Weidler Verlag, 2012) autorstwa dr Beaty Urbaniak (BCBA, założycielka przedszkola terapeutycznego „Familia” w Swarzędzu) i dr Brity Schirmer.
Czym jest zgeneralizowane naśladowanie?
To zdolność dziecka do spontanicznego naśladowania działań innych osób w różnych sytuacjach, bez wcześniejszej nauki konkretnego wzorca.
Zdolność do naśladowania stanowi ważną podstawę rozwoju poznawczego, społecznego i komunikacyjnego dziecka. Jest to jeden z najważniejszych mechanizmów uczenia się, dzięki któremu można w krótkim czasie przyswoić złożone wzorce zachowań.
Naśladowanie u dzieci na różnych etapach rozwoju
Już od pierwszych dni życia niemowlęta są zdolne do naśladowania ruchów innych osób[2]. Pierwszy uśmiech, który pojawia się zazwyczaj około szóstego tygodnia życia, jest reakcją na uśmiech innej osoby. W ten sposób wzmacniają się pierwsze kontakty społeczne.
Na podstawie obserwacji Jean Piaget (psycholog, autor m.in. książki Mowa i myślenie dziecka stwierdził, że świadome naśladowanie pojawia się około 7-8 miesiąca życia. W wieku dwóch lat dzieci potrafią już wyobrażać sobie ruchy, co sprawia, że obecność modela staje się zbędna. Dzieci odtwarzają to, co wcześniej zaobserwowały u rodziców, rodzeństwa i innych osób. Podczas zabawy „przygotowują jedzenie”, tak jak robiła to ich mama, „golą się” lub „czytają gazetę”, naśladując tatę. W ten sposób rozpoczynają etap zabaw symbolicznych.
Zdolność do naśladowania stanowi także podstawę przyswajania języka mówionego. Około 6. miesiąca życia dzieci zaczynają naśladować dźwięki. Pod koniec pierwszego roku życia większość dzieci zaczyna imitować mowę innych osób. Kolejne miesiące to czas powtarzania i zapamiętywania nowych słów oraz zwrotów.
Naśladowanie prowadzi do internalizacji ruchów, myśli i emocji, co umożliwia rozwój teorii umysłu (Theory of Mind). Dotyczy to również internalizacji ról społecznych i wzorców kulturowych, które pozwalają człowiekowi odpowiednio funkcjonować w środowisku społecznym. Modele zachowań innych osób wpływają na nasze własne zachowanie przez całe życie.
Zaburzenia zdolności do naśladowania u dzieci z diagnozą spektrum autyzmu
Umiejętność naśladowania spontanicznego u wielu dzieci w spektrum autyzmu nie kształtuje się naturalnie. Deficyty w zakresie zdolności do imitacji wpływają na całościowy rozwój społeczny i komunikacyjny dzieci.
Sally J. Rogers i Malinda L. Pennington, ekspertki zajmujące się diagnozą i terapią dzieci w spektrum autyzmu, uważają, że niezdolność do naśladowania stanowi pierwotny i specyficzny deficyt dzieci w spektrum autyzmu.Uniemożliwia on przyswajanie podstawowych umiejętności, takich jak mowa, zabawa, rozumienie komunikacji niewerbalnej, przewidywanie emocji i intencji innych ludzi oraz odgrywanie ról społecznych.
W literaturze naukowej istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić podstawowe trudności związane z autyzmem, takie jak: teoria umysłu (Theory of Mind), teoria osłabionej centralnej koherencji, teoria różnic w funkcjonowaniu mózgu (E-mózg vs. S-mózg), teoria deficytów funkcji wykonawczych oraz teoria monotropizmu. Żadna z tych koncepcji nie tłumaczy jednak tego zjawiska w pełni.
Przez wiele lat brakowało jednak wyjaśnienia dotyczącego specyficznych problemów z naśladowaniem. Isabel M. Smith i Susan E. Bryson (w publikacji w Psychological Bulletin z 1994 roku) sugerowały, że przyczyną mogą być ograniczenia w percepcji i koncentracji. Inni badacze podkreślali opóźniony i zaburzony rozwój obszarów mózgu odpowiedzialnych za kontrolę ruchową. Demyer, Hingten i Jackson zwrócili uwagę na to, że dzieci w spektrum autyzmu często później zaczynają raczkować i chodzić. Ponadto nie rozwija się u nich tzw. protodeklaratywne wskazywanie (około 14. miesiąca życia), które polega na zwracaniu uwagi innych na interesujące je przedmioty. Zamiast tego często pojawiają się niefunkcjonalne zachowania, takie jak stereotypowe i powtarzalne ruchy ciała.
Pod koniec lat 90. XX wieku odkryto neurologiczne podłoże trudności w naśladowaniu u osób z autyzmem – tzw. neurony lustrzane. Są to wyspecjalizowane komórki nerwowe, których funkcję odkryto w 1995 roku na Uniwersytecie w Parmie podczas badań nad makakami.
Wykazano, że neurony lustrzane, które wykazują aktywność zarówno wtedy, gdy dana osoba wykonuje jakąś czynność, jak i wtedy, gdy tylko ją obserwuje. Oznacza to, że percepcja ruchu i jego wykonanie są ze sobą ściśle powiązane, co umożliwia proces naśladowania.
U osób w spektrum autyzmu neurony lustrzane działają nieprawidłowo lub w ograniczonym zakresie. Neuropsycholog Ramachandran z University of San Diego wykazał, że u osób z diagnozą spektrum autyzmu aktywność neuronów lustrzanych występuje jedynie podczas wykonywania ruchów, ale nie pojawia się w reakcji na obserwowane działania innych osób.
Zrozumienie przyczyn zaburzeń zdolności do naśladowania pozwala na skuteczniejszą pracę nad tym problemem. Obecnie terapia koncentruje się na objawach, które można zaobserwować już u małych dzieci. Deficyty w zakresie umiejętności imitacyjnych wpływają na różne obszary rozwoju:
- naśladowanie mimiki, gestów i całej mowy ciała;
- naśladowanie ruchów aparatu artykulacyjnego i dźwięków mowy;
- naśladowanie działań innych osób (np. brak imitacji zabawy i zachowań społecznych).
Zaburzenia zdolności do naśladowania są widoczne już na wczesnych etapach rozwoju dziecka. Niemowlęta często nie reagują na mimikę swoich opiekunów. W konsekwencji w drugim miesiącu życia nie wykazują społecznego uśmiechu. W wieku 7-8 miesięcy nie reagują, gdy opiekunowie naśladują ich ruchy. W późniejszym okresie dzieci nie włączają do swojego repertuaru zachowań tego, co zaobserwowały u innych osób. Około połowa dzieci w spektrum autyzmu w pierwszym roku życia wydaje dźwięki bez typowej dla innych dzieci melodyjnej intonacji przypominającej mowę.
Naśladowania można uczyć
Praca nad naśladowaniem rozpoczyna się od podstawowych umiejętności, takich jak koncentracja na innych osobach oraz naśladowanie pojedynczych ruchów – zarówno z użyciem przedmiotów, jak i bez nich.
Obserwacja dziecka oraz pierwsze ćwiczenia dostarczają istotnych informacji na temat tego, od którego programu z zakresu naśladowania należy rozpocząć pracę. Cenne wskazówki można uzyskać, obserwując zachowanie dziecka w jego domowym otoczeniu. Zabawy z rodzicami, rodzeństwem lub innymi osobami dostarczają pierwszych informacji na temat zdolności dziecka do imitacji.
Nie zawsze jednak możliwa jest obserwacja w środowisku domowym. W takim przypadku stosuje się zaplanowaną obserwację. Nie oznacza to konieczności pracy przy stole – można wykorzystać naturalne sytuacje życiowe, np. podczas zmywania naczyń lub zabawy zabawkami.
U niektórych dzieci skuteczniej jest rozpocząć od naśladowania ruchów z zakresu motoryki dużej. U innych lepsze efekty przynosi naśladowanie czynności z użyciem przedmiotów. Ostatecznie jednak oba te programy są realizowane równolegle. W uczeniu warto wykorzystać uczenie w NET (Natural Environment Teaching/Training), które polega na nauczaniu w naturalnym środowisku dziecka, wykorzystując jego zainteresowania i codzienne sytuacje.
Przykłady nauki naśladowania ruchów
Przy wyborze ruchów do nauki warto kierować się funkcjonalnością. Funkcjonalne uczenie naśladowania oznacza taki wybór ruchów do nauki ich powtarzania, w których dziecko będzie widziało sens uczenia się (zwiększą zadowolenie dziecka, poszerzą zakres ulubionej zabawy, staną się narzędziem do komunikacji). Ostatecznym funkcjonalnym celem będzie oczywiście opanowanie umiejętności uczenia się przez obserwację otoczenia.
Przykład 1: Nauka naśladowania klaskania
Bawiąc się z dzieckiem jego ulubionymi bańkami mydlanymi, zachęcamy je, aby powtarzało po nas ruch klaskania, którym można „złapać” w ręce mydlane kule. Po wypuszczeniu baniek modelujemy ruch a następnie pomagamy dziecku fizycznie go wykonać.
Po każdym wypuszczeniu baniek modelujemy klaskanie, starając się coraz mniej pomagać dziecku w powtórzeniu ruchu. Powtarzamy sesje ćwiczeniowe tak długo, jak długo dziecko jest zainteresowane bańkami. Uczymy, aż do momentu, w którym dziecko samodzielnie powtórzy zaprezentowany przez nas ruch.
Jak połączyć funkcjonalność nauki powtarzania po innej osobie klaskania przy puszczaniu baniek? To proste! Zabawa w łapanie baniek może doprowadzić do dwóch rezultatów:
- nauczenia się powtarzania ruchu klaskania (naśladowanie)
- komunikowania gestem chęci zabawy bańkami
Dziecko, które skojarzy często wykonywany w trakcie zabawy ruch z konkretną czynnością, może zacząć wykorzystywać go jako prośbę o zabawę bańkami. Podejdzie do dorosłego i zacznie klaskać w dłonie, informując w ten sposób, że chce puszczać bańki.)
Przykład 2: Nauka naśladowania tupania
Rozpoczynamy zabawę w chodzenie po folii bąbelkowej. Jeśli dziecku zabawa się spodoba, pokazujemy mu, jak tupać, aby folia wydawała głośniejsze dźwięki. (Po zamodelowaniu ruchu tupania, możemy początkowo pomóc dziecku fizycznie w jego powtórzeniu.) Z czasem przenosimy naukę na przestrzeń przed folią – pokazujemy ruch tupania a następnie pomagamy w jego wykonaniu. Powtórzenie przez dziecko ruchu tupania skutkuje wejściem na folię. Z każdym kolejnym ćwiczeniem wycofujemy naszą pomoc fizyczną.
Uwaga: Ta sytuacja może być wykorzystana do uczenia tylko wtedy, gdy dziecko bardzo chce się bawić na folii bąbelkowej.
Rezultat: nauczony ruch powtarzania tupania (naśladowania)
Prawdopodobny dodatkowy rezultat: Na dalszych etapach dziecko może zacząć wykorzystać opanowany ruch jako prośbę o zabawę (komunikacja)
Przykład 3: Nauka naśladowania podnoszenia rąk w górę
Bawimy się z dzieckiem w jego ulubioną zabawę podnoszenia na ręce i wykonywania „samolotów”, podrzucania. Przed każdym wzięciem dziecka na ręce, podnosimy swoje ręce w górę (warto w tym momencie obniżyć się do poziomu wzroku dziecka) i prosimy o powtórzenie ruchu przez dziecko. Po zamodelowaniu przez nas ruchu możemy pomóc dziecku w podniesieniu rąk. Z każdą próbą staramy się wycofać naszą pomoc, dając dziecku jednocześnie do zrozumienia, że czas wykonywania „samolotów”, podrzucania jest skorelowany z jego stopniem samodzielności w naśladowaniu ruchu (im bardziej samodzielne naśladowanie, tym dłuższa wspólna zabawa).
Jeśli dziecko powtórzy po nas od razu ruch podniesienia rąk, mamy opanowany ten mały cel w uczeniu naśladowania. Warto wówczas kontynuować zabawę, aby utrwalać umiejętność powtarzania ruchu podnoszenia rąk. Warto wprowadzić do zabawy innych dorosłych.
Wartość dodana w takim sposobie uczenia naśladowania: Poprzez skojarzenie ruchu podnoszenia rąk z zabawą, dziecko może zacząć samo do nas podchodzić i podniesieniem rąk komunikować chęć zabawy w podrzucanie lub samolot!
Listę ruchów do uczenia proponowanych przez Fundację Scolar można znaleźć TUTAJ
Zasady nauki naśladowania zgeneralizowanego
Budowanie podstaw
Zaczynamy od prostych ćwiczeń naśladowczych, takich jak klaskanie, machanie ręką czy układanie klocków w określony sposób.
Zabawa jako narzędzie
Naśladowanie wprowadzamy poprzez zabawy ruchowe, gry muzyczne czy kreatywne aktywności z wykorzystaniem zabawek.
Systematyczne wprowadzanie nowych wzorców
Uczymy dziecko różnych czynności, które może naśladować, jednocześnie dbając o różnorodność sytuacji i bodźców. Warto do nauki wybierać takie ruchy, które będą mogły później być wykorzystane na zajęciach gimnastycznych, rytmicznych, dydaktycznych. Przede wszystkim uczymy jednak obserwowania i powtarzania ruchów zabawy i zachowań społecznych.
W zaawansowanych programach często wykorzystuje się technikę videomodelingu, która pozwala na obserwację i naukę replikowania złożonych zachowań rówieśników.
Rozwijanie spontaniczności
Zachęcamy dziecko do samodzielnego podejmowania prób naśladowania działań innych osób w naturalnych, codziennych sytuacjach.
- obserwacja rówieśników – zachęcamy dziecko do naśladowania innych dzieci podczas zabaw grupowych;
- użycie wskazówek – terapeuta może wskazać na działanie rówieśnika i powiedzieć: Zobacz, jak Bartek buduje wieżę. Spróbuj tak samo!
- wzmacnianie spontanicznych prób – każde samodzielne naśladowanie, nawet niedoskonałe wzmacniamy pozytywną reakcją.
Generalizacja w różnych środowiskach
Pracujemy nad tym, by dziecko umiało naśladować w różnych miejscach – na zajęciach i w domu, podczas zabaw z rówieśnikami.
- W domu – współpraca z rodzicami, którzy mogą modelować działania i zachęcać dziecko do ich powtarzania.
- W przedszkolu – interakcje z rówieśnikami, gdzie naśladowanie staje się narzędziem do nauki społecznych norm i zasad.
- Na placu zabaw czy w innych miejscach publicznych – dziecko może uczyć się od dorosłych lub innych dzieci, np. naśladować sposób wchodzenia na zjeżdżalnię.
Monitoring i dostosowanie strategii
Przez cały proces terapeuta obserwuje, jakie formy naśladowania dziecko opanowało, a nad którymi trzeba jeszcze popracować.
- Jeśli dziecko nie reaguje na konkretne działania, terapeuta modyfikuje podejście – wprowadza inne wzorce lub bardziej atrakcyjne aktywności.
- Regularne monitorowanie postępów pozwala na planowanie kolejnych etapów pracy i dostosowanie tempa nauki do możliwości dziecka.
Dlaczego zgeneralizowane naśladowanie jest ważne?
Zgeneralizowane naśladowanie jest fundamentem uczenia się przez obserwację. Dzięki tej umiejętności dzieci rozwijają kompetencje społeczne, językowe i poznawcze – od nauki nowych słów, przez odkrywanie sposobów rozwiązywania problemów, aż po budowanie relacji z innymi.
Rozwój mowy i komunikacji
Zgeneralizowane naśladowanie to jeden z fundamentów nauki języka. Dzieci uczą się nowych słów i struktur językowych, obserwując i powtarzając to, co słyszą i widzą.
- Naśladowanie dźwięków, sylab i słów to pierwszy krok w nauce mowy – dziecko odkrywa, jak formować dźwięki, by się komunikować.
- Dzięki naśladowaniu gestów, mimiki czy intonacji dziecko zaczyna lepiej rozumieć komunikację niewerbalną, co wzbogaca jego zdolności wyrażania siebie i rozumienia innych.
- Umiejętność naśladowania wspiera również proces rozwijania tzw. mowy w różnych kontekstach sytuacyjnych – dziecko uczy się poprzez obserwację i naśladowanie osób z różnych środowisk, co daje mu najszersze zrozumienie znaczenia wyrażenia i możliwości jego zastosowania.
Budowanie umiejętności społecznych
Dzieci uczą się interakcji społecznych, obserwując i naśladując zachowania innych:
- Naśladowanie prostych działań, takich jak machanie na powitanie czy wspólne klaskanie, pozwala dziecku aktywnie uczestniczyć w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi.
- Umiejętność odzwierciedlania zachowań innych buduje poczucie przynależności – dziecko zaczyna rozumieć, jak współdziałać z otoczeniem.
- Naśladowanie w grupie rówieśniczej umożliwia dziecku poznanie zasad społecznych, np. czekania na swoją kolej, dzielenia się czy wspólnego działania w ramach zabawy.
Kluczowe umiejętności edukacyjne
Naśladowanie to podstawa zdobywania wiedzy i umiejętności, które są kluczowe dla dalszej nauki:
- Dzięki naśladowaniu dzieci uczą się ważnych umiejętności poznawczych, takich jak pisanie, rysowanie czy manipulowanie przedmiotami (np. układanie puzzli).
- Obserwując i powtarzając działania dorosłych, dzieci uczą się rozwiązywać problemy, np. jak ułożyć klocki w określony wzór lub otworzyć pudełko.
- Naśladowanie wspiera rozwój koncentracji i umiejętności podążania za instrukcjami, co jest kluczowe w procesie edukacyjnym.
Efekt? Dziecko zyskuje umiejętność uczenia się od otoczenia, co otwiera mu drzwi do dalszego rozwoju we wszystkich obszarach życia!
_________________________
Tekst przygotowały: Maria Jarmużek, dr Beata Urbaniak
