W przedszkolu Familia bardzo dużo czasu poświęcamy na terapię indywidualną, podczas której pracujemy z dziećmi w oparciu o programy starannie dopasowane do dziecka. Jednym z ważnych etapów rozwoju jest uczenie dopasowywania zgeneralizowanego, które pozwala dziecku zrozumieć i zinterpretować świat, łączyć, uspójniać. Gdy umiejętność ta nie rozwija się u dziecka naturalnie, koniecznym jest wprowadzenie nauki dopasowywania do programu terapeutycznego.
W artykule tłumaczymy, czym jest zgeneralizowane dopasowywanie, dlaczego nauka tej umiejętności jest niezbędna do dalszego, prawidłowego rozwoju dziecka. Przede wszystkim jednak podpowiadamy, w jaki sposób wprowadzać do terapii dziecka naukę dopasowywania, jak uczyć tej umiejętności efektywnie i funkcjonalnie.
Czym jest zgeneralizowane dopasowywanie?
Dopasowywanie zgeneralizowane to umiejętność rozpoznawania i dopasowywania obiektów lub pojęć, dźwięków i innych bodźców na podstawie ich cech, niezależnie od konkretnego kontekstu. Innymi słowy, jest to zdolność wyodrębniania istotnych cech obiektów, stanowiąca podstawę tworzenia pojęć.
Dzieci rozwijające się typowo w wieku 10 miesięcy zapytane o jakiś znany im przedmiot, zaczynają go szukać. Oznacza to, że dziecko w tym wieku potrafi już rozpoznawać istotne cechy pomiędzy obiektami, tworząc w ten sposób pojęcia. Pytane o to, gdzie znajduje się lampa, spogląda na nią i rozpoznaje, niezależnie od tego, czy jest to lampa stojąca czy wisząca, z jedną żarówką, czy ozdoby żyrandol. Pytane o to, gdzie jest mama, patrzy na jedną konkretną osobę. W wieku 17 -20 miesięcy dziecko potrafi wskazywać przedmioty na obrazku, co oznacza, że zna pojęcie przedmiotu rzeczywistego. Proszone o pokazanie kota w książce, pokaże małego biało-czarnego kota w jednej książce i dużego szarego kota w innej. Dziecko rozpoznaje bowiem istotne cechy przedmiotów podobnie wyglądających, tworząc z nich określoną kategorię. Co więcej, rozumie, że tej kategorii przypisana jest określona nazwa. Wraz z rozwojem mowy, używa również tych nazw, tworząc w ten sposób pole do wzajemnej komunikacji z innymi osobami. Starsze dzieci (28 – 30 miesięcy) potrafią opisać użycie przedmiotu oraz łączyć przedmioty na podstawie ich funkcji
(Źródło: Urbaniak, B. (2017) Applied Behavior Analysis (ABA) in der Therapie von Kindern mit Autismus, Kohlhammer, s.152)
Nabywanie umiejętności zgeneralizowanego dopasowywania u dzieci z diagnozą spektrum autyzmu
Część dzieci z diagnozą spektrum autyzmu przechodzi w tym zakresie etapy charakterystyczne dla typowego rozwoju, spontanicznie nabywając zdolność wyodrębniania istotnych cech obiektów. U części dzieci występują w tym zakresie opóźnienia rozwojowe, które w skrajnych przypadkach mogą oznaczać zupełny brak umiejętności rozpoznawania cech istotnych bardzo podobnie wyglądających obiektów, czego przykładem jest chociażby trudność ze zrozumieniem, że żółty, okrągły przedmiot z uchwytem i czerwony, okrągły przedmiot z uchwytem należą do tej samej kategorii – kubek.
Jak uczymy zgeneralizowanego dopasowywania?
Metody i techniki uczenia zgeneralizowanego dopasowywania poddane były wielokrotnym badaniom w zakresie skuteczności.
Rekomendowanym sposobem uczenia jest budowanie piramidy, której podstawę stanowi: dopasowywanie identycznych obiektów trójwymiarowych (np. identyczne skarpetki, kubki, samochody). Na tej bazie uczy się dopasowywania identycznych obiektów dwuwymiarowych, czyli obrazków oraz dopasowywania identycznych obiektów trójwymiarowych do dwuwymiarowych. Zrozumienie idei cech istotnych obiektów identycznych pozwala na przejście do obiektów nieidentycznych oraz tworzenia kategorii na podstawie funkcji obiektów.
1️⃣ Pierwsze etapy uczenia:
Zaczynamy od nauki prostego, podstawowego dopasowywania – np. identyczny przedmiot do identycznego przedmiotu.
👀 Przykład:
Terapeuta daje dziecku misia i prosi o położenie go obok identycznego misia znajdującego się przed nim (lub podanie terapeucie identycznego misia). Ważne: przed dzieckiem znajdują się co najmniej trzy przedmioty, w tym miś.
Jak długo uczymy? Aż dziecko bez naszej pomocy będzie potrafiło wyodrębnić cechy istotne leżących przed nim przedmiotów i dołożyć trzymany w rękach przedmiot do identycznego przedmiotu znajdującego się przed nim (lub podać identyczny przedmiot terapeucie). Jednym dzieciom zajmie to chwilę i po kilku przykładach zrozumieją ideę cech istotnych, które łączą przedmioty. Inne dzieci będą musiały przećwiczyć 30 – 40 (a może więcej) par przedmiotów zanim samodzielnie, bez pomocy zaczną tworzyć grupy przedmiotów identycznie wyglądających.
2️⃣ Rozszerzanie możliwości:
Stopniowo wprowadzamy zróżnicowane bodźce, czyli różne wersje obiektów, które różnią się wyglądem. Przestajemy korzystać z dopasowywania identycznych przedmiotów czy obrazków. Rozpoczyna się nauka dopasowywania zgeneralizowanego – najpierw przedmiotów, następnie obrazów i przedmiotów do obrazków (lub odwrotnie), które mają pewne cechy różne, np. różnią się pod względem koloru lub wielkości.
👀 Przykład:
Na stole leżą trzy przedmioty – książka, lalka, miś. Dziecko trzyma w ręku innego misia – ma inny kolor futerka i jest dużo mniejszy niż ten leżący nas tole. Czy mały miś w innym kolorze to wciąż miś? Dziecko musi zgeneralizować pojęcie „miś” na podstawie ogólniejszych cech niż wielkość i kolor.
Jak długo uczymy? Aż dziecko bez naszej pomocy będzie potrafiło wyodrębnić cechy istotne obiektów nieidentycznych, które łączą je lub wyodrębniają ze zbioru
3️⃣ Różnorodne pomoce:
Jeżeli chcemy aby dziecko w pełni osiągnęło umiejętność zgeneralizowanego dopasowywania, warto korzystać z różnorodnych pomocy, w tym korzystać z innych zmysłów, takich jak: słuch, węch, smak, dotyk.
👀 Przykład:
Dziecko stopniowo uczy się rozpoznawać misia wśród wielu pluszowych zabawek. Dopasowuje obrazek misia do pluszowego misia na półce z zabawkami. Na ilustracji w książce nazywa misiem Kubusia Puchatka i Misia Uszatka. I jak wspaniale byłoby wybrać się do ZOO i zobaczyć misia – niedźwiedzia! A następnie nauczyć się, że litery układające się we wzór „miś” są pisemnym odzwierciedleniem każdego misia, a określony odgłos jest charakterystyczny właśnie dla tego gatunku zwierząt.
4️⃣ Utrwalanie:
Zależy nam, aby zdobyta umiejętność była używana w codziennych sytuacjach. Dlatego stawiamy na ćwiczenia w różnych środowiskach, w różnych sytuacjach – podczas zabawy, posiłków, czy spacerów.
Dlaczego zgeneralizowane dopasowywanie jest takie ważne?
Zgeneralizowane dopasowywanie stanowi podstawę rozwoju poznawczego dzieci (kategoryzacja, klasyfikacja,opanowywanie nowych pojęć myślenia abstrakcyjnego, wyciągania wniosków, rozwiązywania problemów) i komunikacji (używania pojęć w celu przekazywania swoich intencji).
Indywidualne podejście to klucz do sukcesu!
Każde dziecko jest inne, dlatego terapia w naszym przedszkolu Familia w Swarzędzu jest elastyczna i dostosowana do indywidualnych potrzeb każdego z przedszkolaków. Pracujemy na podstawie szczegółowych planów terapeutycznych, które uwzględniają mocne strony, wyzwania i cele rozwojowe dzieci.
U jednych dzieci zaczniemy od nauki znajdowania takiej samej przytulanki, u innych będziemy szukać takich samych lub podobnych liter alfabetu. A którego dnia w ramach wspólnych zabaw możemy również zaplanować lot w kosmos, zabierając ze sobą to, co pasuje w taką podróż i zostawiając niepotrzebne, nie pasujące akcesoria.
___________________
Tekst przygotowała: Maria Jarmużek
Opieka merytoryczna nad artykułem: dr Beata Urbaniak BCBA – certyfikowany analityk zachowania BCBA, szkoleniowiec, superwizor, terapeuta, dyrektor Niepublicznego Specjalnego Przedszkola Familia
